جلسه پنجم – ۱۳۹۰/۰۸/۰۴
بسم الله الرحمن الرحیم
یکی از عناصر و مؤلفه هایی که یک مفسر نصوص دینی، باید در استفاده از نصوص در نظر بگیرد، سیاق است. کسی با اصل این مطلب که سیاق باید مورد توجه باشد مخالف نیست. ؟آنچه مهم است استفاده از سیاق در صغریات است؛ به این معنا که وقتی مفسر وارد نصوص می شود به فرآیند روند سیاق، توجه کند.
چون در بسیاری از اوقات می بینیم که حتی اعاظم و بزرگان نیز توجه زیادی نکردند. نمونه ای که قبلا به آن اشاره شد آیه کریمه ی “ما عَلَى الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبیلٍ ” است که بزرگان ما استفاده کردند که اگر کسی به قصد نیکی و احسان به کسی نیکی کند ولی در کنار این نیکی خسارتی به او بزند، ضامن نیست. مثل پزشکی که در طول معالجه ممکن است زخمی بر بدن مریض وارد کند یا جایی از بدن او را بشکند یا کسی که برای جلوگیری از آتش سوزی بیشتر خانه شخص دیگر صدماتی به منزل او بزند.
ولی فارغ از کلام این بزرگان، فضایی براین آیه حاکم است که اجازه نمی دهد مفسر چنین برداشتی از این آیه داشته باشد.
جریان آیه از این جا شروع می شود که می فرماید که اگر ما دستور جهاد دادیم بعضی ها کوتاهی می کنند”ِ اسْتَْذَنَکَ أُوْلُواْ الطَّوْلِ مِنْهُم” آن هایی که صاحب امکانات هستند و برخوردارند، می خواهند از زیر بار جهاد شانه خالی کنند. این افراد به این دلخوش هستند که به جنگ نیایند؛ ولی رسول خدا و مؤمنان ” جَاهَدُواْ بِأَمْوَالهِِمْ وَ أَنفُسِهِمْ “یعنی تا این جا قر آن مخاطبان را به دو گروه تقسیم کرده است؛ اهل تخلف به قول قرآن خوالف،تخلف،متخلفین و اهل جهاد. قرآن در ادامه می فرماید که البته ما برای کسانی که جهاد کنند”جَنَّاتٍ تجَْرِى مِن تحَْتهَِا الْأَنْهَرُ خَلِدِینَ فِیهَا”؛ بهشت خالد و مخلد را در نظر گرفتیم. قرآن در ادامه می گوید”اَلْمُعَذِّرُون” بهانه تراشان نزد تو می آیند تا از تو اجازه بگیرند و در جهاد شرکت نکنند و برای این ها عذاب عظیمی است.
قهراً در اینجا گروه سومی مطرح می شود که دلشان می خواهد به جبهه بیایند و جهاد کنند؛ ولی نمی توانند. این افراد نه جزء مجاهدان هستند نه جزء متخلفین. قرآن از این جا وارد گروه سوم می شود و می گوید: “لَّیْسَ عَلىَ الضُّعَفَاءِ وَ لَا عَلىَ الْمَرْضىَ وَ لَا عَلىَ الَّذِینَ لَا یجَِدُونَ مَا یُنفِقُونَ حَرَج” آن ها که جزء ضعفا هستند، مریض اند و چیزی ندارند که انفاق کنند، حرجی بر آن ها نیست. “إِذَا نَصَحُواْ لِلَّهِ وَ رَسُولِه” به شرطی که خیرخواه خدا و رسول باشند. “نصیحت” در زبان عرب غیر از “نصیحت” فارسی است. خیرخواه خدا و رسول باشند به این معنا است که حساب خودشان را واقعاً با خدا و رسول خدا صاف کرده باشند، معذر و بهانه تراش نباشند و واقعاً عذر داشته باشند.
قرآن در ادامه می فرماید:” مَا عَلىَ الْمُحْسِنِینَ مِن سَبِیل” این افرادی که در واقع “نَصَحُواْ لِلَّهِ وَ رَسُولِه” خیر خواه خدا و رسول اند و در دلشان احسان دارند؛ ولی نمی توانند هیچ کمکی به جبهه بکنند، مؤاخذه ای ندارند و راه مؤاخذه و سبیل عتاب و عقاب بر این ها بسته است. همچنین آن هایی که در جیش حاضر می شوند تا تو آن ها را به جبهه اعزام کنی “لَا أَجِدُ مَا أَحْمِلُکُمْ عَلَیْه” بخاطر اینکه چیزی نداری که آن ها را بر آن سوار کنی بازمی گردند در حالی که چشمانشان اشکبار است سبیل عتاب و عقاب بر این ها بسته است.
بعد می فرماید:” إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلىَ الَّذِینَ یَسْتَْذِنُونَکَ وَ هُمْ أَغْنِیَاء”راه عقاب و مؤاخذه بر آن هایی باز است که وضعشان خوب است ولی “رَضُواْ بِأَن یَکُونُواْ مَعَ الْخَوَالِف” دوست دارند با متخلفین باشند. این آیات همین طور ادامه دارد .
این سفیهان و ابلهانی که می گویند: “صحابه پیغمبر همه عادلند همه پاک و پاکیزه اند” ببینند این کسانی که نزد پیغمبر می آمدند که از کفار نبودند. این نظر “عدالت همه صحابه” از مزخرف ترین حرف هایی است که بعضی از سفیهان اهل تسنن در آوردند و آن را به رخ شیعه می کشند. مگر این ها صحابه ی پیغمبر نبودند این ها همراه پیغمبر بودند؛ چون کفار که نمی آیند پیش پیغمبر و بگویند اجازه بده به جهاد نرویم ، این افراد مسلمانان برخوردار، مترفین و متنولین بودند. آن هایی که به دنیا دلخوش بودند و طبق هر تعریفی، این افراد صحابه ی پیغمبر بودند. منتهی سست و متخلّف بودند و به دستور پیغمبر عمل نمی کردند.
به هر حال برای استفاده صحیح از نصوص دینی باید به سیاق توجه نمود.
یعنی این اگر مفسر، قبل و بعدش از آیه “ما عَلَى الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبیلٍ ” را نادیده بگیرد، مسئولیت مدنی و ضمان را از پزشک معالج و کسی که به خاطر نجات دیگران به آن ها خسارت وارد می کند بر می دارد؛ ولی آیا می توان سلب مسئولیت را به حساب این آیه گذاشت.
یکی از اصول تفسیر این است که ما تصور نکنیم که هرچه حرف خوب از یک آیه فهمیده می شود، می توان بدون مبنای علمی به آیه نسبت داد. در حالی که این طور نیست. در اینکه قاعده احسان خوب است، شکی نیست و ما هم قاعده احسان را قبول داریم ولی نمی توان این حرف خوب را به آیه نسبت داد.
بعضی تصور می کنند چون این مطلب خوب است اشکالی ندارد که آن را به این آیه نسبت بدهیم؛ در حالی که خوب بودن یک مطلب با ایکه مدلول آیه چیست تفاوت دارد. بنابراین نمی توان هرچیزی که با یک آیه مناسب در آمد را به عنوان مدلول آیه مطرح نمود.
مثلا اگر این آیه را به عرف بدهیم ، عرف قاعده احسان را برداشت نمی کند تا آیه را به باب ضمان ببرد و مسئولیت مدنی و کیفری را از عهده محسن بردارد. البته ممکن است قاعده ضمان دلیل دیگری داشته باشد ولی اگر ثابت نشد هم باید تابع دلیل بود و قائل به ضمان محسن شد و برای او ثواب در آخرت را انتظار داشت.
بنابراین سیاق می تواند مفسر باشد. به این معنا که قبل و بعد یک نثر می تواند آن را تفسیر کند، یا آن را توسعه بدهد و یا تضییق کند و یا اصلاً آن را به یک صورت دیگر معنا کند. گاهی دیده می شود که یک جمله در دو سیاق، دو معنای مختلف می دهد مثل دو تا شأن نزول. به همین دلیل مفسر نباید سیاق را نادیده بگیرد.
البته ممکن است برخی با این نظر مخالفت کنند، با این استدلال که “مورد، مخصص نیست”؛ یعنی مورد نزول آیه در مورد جنگ بوده است و آیه راجع به رزمندگانی نازل شده است که در جنگ حاضر شدند و یک عده هم پول نداشتند که به جبهه کمک کنند و کفش و کلاه هم نداشتند که خودشان به جبهه بروند ولی انسان های خوبی بودند. ولی “العبرت بعموم الوارد لا بخصوص المورد ” یعنی باید به آیه نگاه کرد نه مورد نزول آن.
در پاسخ باید گفت: مطالبی که بیان شد فارغ از این قاعده نیست؛ امّا آن قاعده جایگاهی دارد و این مطالب جایگاه دیگری.
به عنوان مثال آیه “یَأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِن جَاءَکمُْ فَاسِقُ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُواْ أَن تُصِیبُواْ قَوْمَا بجَِهَالَه فَتُصْبِحُواْ عَلىَ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِین”
اگر کسی بگوید چون این آیه راجع به خالد بن ولید است، پس شامل فاسق های دیگر نمی شود کلام صحیحی نگفته است.
و آیه ” وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ “[۱].
یا مثلاً قر آن در مورد رزمندگانی که از جبهه غنیمتی به دست آوردند می فر ماید: هرچه از کسب و کار (غَنِمْتُمْ اِکْتَسَبْتُم) به دست آوردید یک پنجم آن مال خدا و رسول است. حال اگر کسی بگوید غنیمت در خصوص غنیمت جنگ است برداشت صحیحی نکرده است؛ چون کلمه عام است و هیچ قبل و بعدی هم ندارد.
به همین دلیل است که می گویند “العبرت بعموم الوارد لا بخصوص المورد ” . ولی این جمله غیر از این است که ما یک فقره را از جای خود برداریم و قبل و بعد آن را کنار بگذاریم و روی آن قسمت خاص بحث کردن و نتیجه گرفتن. هر متکلمی حق دارد بگوید قبل و بعد و سیاق کلام من را نگاه کنید، اگر ظهوری تشکیل شد به آن ظهور تمسک کنید.
به هر حال شرط تفسیر صحیح نصوص دینی توجه به سیاق آنها است که البته کار ساده ای هم نیست.
ما مدتی در درس یکی از بزرگان شرکت می کردیم. من خدمت ایشان عرض کردم، شما تا کنون در طول چند سال راجع به سیاق پنج نظر مختلف ارائه کرده اید. بالاخره نظر شما راجع به سیاق چیست؟
ایشان در پاسخ فرمود: یادداشت می کنی وحافظه داری ولی من نمی دانم چه گفته ام
در بحث های علمی نظرات مختلفی است که: سیاق جلوی ظهور را می گیرد، یا سیاق ظهور ساز است، دیگری می گوید سیاق ظهور شکن هست؛ ولی ظهور ساز نیست؛ چون برای شکستن ظهور صرفه احتمال ، کافی است ولی ظهور ساز باید قوی باشد.
به نظر می رسد هیچ کدام از این نظرات به صورت مطلق درست نباشد. ما نباید مطلقا ًسیاق را ظهور ساز یا ظهور شکن بدانیم، بلکه باید به آن مورد خاص توجه نمود.
به عنوان مثال در مورد “ما عَلَى الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبیلٍ” این قدر احتفاف وجود دارد که ظهور شکن است یا به تعبیر دقیق نمی گذارد ظهور برای این قسمت از آیه در رفع ضمان و مسئولیت مدنی ایجاد شود. بنابراین موارد متفاوت است.
ولی اصل کبری که روی آن تاکید می کنم مورد شناسی و قرینه شناسی است.
تفاسیر ائمه گاهی تفسیر لفظی است و گاهی ترجمه قران است و گاهی تفسیر اشرات است و در بسیاری از اوقات تفسیر بطنی است که این نوع از تفاسیر اشارات ما را ندارد.
توجه به شأن نزول:
یکی از مؤلفه ها ی دیگر در تفسیر نصوص دینی و قرآن توجه به شأن نزول است. می دانید که بسیاری از آیات قرآن یا حتی روایات، شأن نزول دارد و در طول تاریخ بوده اند و امروزه هم هستند کسانی که بدون توجه به شأن نزول، نصوص دینی را تفسیر می کنند.
به همین خاطر بخشی از روایات حضرات معصومین صلوات الله علیهم اجمعین شأن نزول یا شأن صدور یا اسباب نزول دارند.
البته برخی می گویند اسباب نزول با شأن نزول تفاوت دارد. این بحث از بحث های علوم قر آنی است ودر جای خودش بحث شده و قابل دفاع هم هست که این ها با یکدیگر تفاوت دارند؛ ولی در بحث های آینده وقتی تعبیر شأن نزول را به کار می بریم مراد همان اسباب نزول است.
ممکن است کسی بگوید اصل اینکه باید به شأن نزول و صدور توجه داشت روشن است؛ اماّ مهم این است که این کبری در موارد خاص خود مورد توجه قرار گیرد.
مثال: حدیث معروفی است که می گوید امام مجتبی علیه السلام شبی به حضرت زهرا سلام الله علیها عرض کردند: من از سر شب تا صبح می بینم که شما مشغول دعا هستید ولی برای دیگران، همسایه ها از مؤمنین و مؤمنات. چرا برای خودتان دعا نمی کنید؟ حضرت در پاسخ فرمودند: پسرم “الْجَارَ ثُمَّ الدَّار”[۲].
در جریانی دیگر، شخصی نزد لقمان آمد و سوال کرد: من می خواهم خانه ای بخرم، چه خانه ای بخرم؟ آن حکیم گفت: ” الْجَارَ ثُمَّ الدَّار”[۳] یعنی ببین با چه کسی همسایه می شوی؟ قبل از این که به فکر خانه باشی ببین همسایه ات چه کسی است؟
در این مورد از یک جمله واحد، دو برداشت کاملا متفاوت می شود. جمله اول در مورد اصل ایثار است، حتی در دعا “یُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ” یعنی دیگران را حتی در دعا کردن مقدم کند.اگر برای ۴۰ نفر دعا کند چهلمی خودش باشد البته نه اینکه ۳۹ نفر را به خاطر نفر چهلم نام ببرد بلکه واقعا چهل نفر دعا کند و خودش را هم داخل آن ها نام ببرد که خداوند این جور بنده ها را دوست دارد.
اما در مورد دوم” الْجَارَ ثُمَّ الدَّار” می خواهد بگوید وقتی می خواهید خانه ای بخرید علاوه بر شمالی یا جنوبی بودن و چند طبقه بودن آن به فکر این هم باشید که در همسایگی شما چه کسانی زندگی می کنند؟ اگر همسایه شما بد باشد و شما را اذیت کند ناچار می شوید ان منزل را ترک کنید.
در اوایل سوره بقره می فرماید “إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ الَّذینَ هادُوا وَ النَّصارى وَ الصَّابِئینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون”[۴]؛ مسلمانان، مؤمنان ،یهودیان، نصاری، صابعین، کسانی که به خدا و روز قیامت ایمان دارند و عمل صالح انجام می دهند، اجرشان ضایع نمی شود.
یک غیر متخصص پر نویس استدلال کرد که از این آیه تگثر گرایی استفاده می شود، به این معنا که باید دل انسان پاک باشد و با خدا رابطه داشته باشد و گوهر همان ایمان به خدا است. و از این آیه صراط های مستقیم و به اصطلاح امروزی پلولاریسم یا صراط های مستقیم از این آیه استخراج می شود.
در این صورت اصل، دل پاک و ارتباط با خدا است و بقیه موارد پوسته دین است که طبیعتاً توسعه هم پیدا می کند به این صورت که کسی هندویسم، بودیسم و معتقد به مظاهر و مکاتب گوناگون باشد؛ ولی جوهره را نیز داشته باشد.
به قول یکی از همین افراد، اصل همان شوریدگی و جنون است.[۵] ولی اگر این نظر صحیح باشد علت بعثت پیامبران چه خواهد بود؟آیا هدف بعثت انبیاء این بوده است که هرکسی به هر دینی که خواست متدین شود؟ به دلخواه خود یهودی ، نصاری ، مجوسی ، صابعی و مسلمان باشد و همه این ها ” لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون” و هر کسی به هر صورتی خواست عبادت کند و نماز بخواند یکی به خاک می افتد و دیگری گاو و مار را مظهر خدا می داند، یکی در مقابل بت به خاک می افتد و دیگری در مقابل خدا سجده می کند.
ولی شأن نزول این آیه این است که تازه مسلمان ها از ناحیه پدران ،مادران ، برادران و خواهرانشان که قبل از هدایت اسلام مرده بودند ناراحت بودند. محضر پیامبر می آمدند و می گفتند: ما خوشحالیم که نعمت برای ما تمام شده است ولی از این ناراحت هستیم که پدران و مادرانمان، یهودی ،نصاری، صابعی، مجوسی و بودیسم مردند. این آیه نازل شده که شما مسلمانان از نعمت اسلام بهره مند شدید و آن هایی هم که “َ الَّذینَ هادُوا وَ النَّصارى وَ الصَّابِئینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحا” در این جمله از فعل ماضی استفاده شده است؛ یعنی اگر واقعاً ایمان زمان خودشان را داشتند و عملشان نسبت به زمان خودشان منطبق با دین یا عقل بوده است “فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون”.
ممکن است انسان دینی نداشته باشد ولی از نعمت عقل بهره مند است بنابراین نمی تواند بگوید: چون دین نداشتم آدم کشتم یا مال مردم را غارت کردم. گاهی اوقات در دادگاه ها افراد جنایتکار به این نکته استناد می کنند که ما قانون نداشتیم و کسی نبود جلو کار ما را بگیرد، دادگاه هم استناد می کند که اگر دین و قانون نداشتید، عقل داشتید و انسان بودید.
این آیه همین مطلب را بیان می کند، در این صورت، حال که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مبعوث شده و قرآن و این همه معارف بلند را آورده است هیچ کس نمی تواند با استفاده از این آیه بر طبل یهودیت و مجوسیت و … بزند .
در نهایت مجدداً تأکید می کنم به این که اگر کسی می خواهد یک آیه را تفسیر کند باید شان نزول را مورد دقت قرار دهد. در کتب روایی ما حدود چهار هزار روایت در شأن نزول وجود دارد. چندین روایت در شأن صدور روایات دیگر داریم و این چیزی نیست که مفسر از آنها غافل باشد.
[۱] . أنفال : ۴۱
[۲] . عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَخِیهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع قَالَ رَأَیْتُ أُمِّی فَاطِمَهَ ع قَامَتْ فِی مِحْرَابِهَا لَیْلَهَ جُمُعَتِهَا فَلَمْ تَزَلْ رَاکِعَهً سَاجِدَهً حَتَّى اتَّضَحَ عَمُودُ الصُّبْحِ وَ سَمِعْتُهَا تَدْعُو لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ تُسَمِّیهِمْ وَ تُکْثِرُ الدُّعَاءَ لَهُمْ وَ لَا تَدْعُو لِنَفْسِهَا بِشَیْءٍ فَقُلْتُ لَهَا یَا أُمَّاهْ لِمَ لَا تَدْعِینَ لِنَفْسِکِ کَمَا تَدْعِینَ لِغَیْرِکِ فَقَالَتْ یَا بُنَیَّ الْجَارَ ثُمَّ الدَّار. علل الشرائع، ج۱ ،ص۱۸۱
[۳] . مستدرکالوسائل ج : ۸ ص : ۴۳۰
[۴] . بقره : ۶۲
[۵] . ر.ک فقه و مصلحت