جلسه پنجم – ۲۳/۱۰/۱۳۸۹

موضوع بحث امروزمشخصاٌ عبارت است از: تفاوت فلسفه فقه با دانش های هم سو و مرتبط مانند اصول فقه یا فقه یا قواعد فقه. تفاوت فلسفه ی فقه با کلام یا دانش تفسیر مشخص است اما جای این سوال هست که آیا فلسفه فقه با فقه، قواعد فقه و مشخصاً با اصول فقه چون ابزار استنباط است، تفاوت دارد؟

 بسم الله الرحمن الرحیم و الحمد لله رب العالمین در جلسات گذشته لازم بود عنوان فلسفه فقه وا کاوی شود. در نتیجه ناچار شدیم راجع به این عنوان، کلیاتی مانند تألیف، اقسام، تفاوت با دانش های هم سو و امثال آن را مطرح کنیم در نتیجه بحثی آغاز شد با عنوان فلسفه ی فقه که تقریباً در نتیجه این بحث هستیم. موضوع بحث امروزمشخصاٌ عبارت است از: تفاوت فلسفه فقه با دانش های هم سو و مرتبط مانند اصول فقه یا فقه یا قواعد فقه. تفاوت فلسفه ی فقه با کلام یا دانش تفسیر مشخص است اما جای این سوال هست که آیا فلسفه فقه با فقه، قواعد فقه و مشخصاً با اصول فقه چون ابزار استنباط است، تفاوت دارد؟ در خصوص فقه و قواعد فقه به راحتی می توان پاسخ داد که این علوم با یکدیگر متفاوت هستند. در فقه گذاره ها فقهی است. مثلا گذاره های: نماز واجب است، غیبت حرام است، فلان امر مستحب است، فلان چیز مکروه است، فلان پدیده پاک است، فلان چیز نچس است درون فقه است در حالی که فلسفه ای فقه ناظر به کلیت فقه است و بدون اینکه وارد مسائل درون فقهی شود از کنار فقه عبور می کند. تفاوت فلسفه فقه با قواعد فقه نیز روشن است چراکه قواد فقه نیز درون فقه است و تفاوت آن با فقه در این است که در فقه مسائل به صورت موردی بحث می شود ولی در قواعد فقه مسائل به صورت کلی مورد بررسی قرار می گیرد. اگر ما یک مسأله را به تنهایی مورد نظر قرار دهیم آن مساله فقهی خواهد بود ولی اگر یک موضوع کلی که دارای زیر مجموعه متعدد است مورد بحث قرار گیرد آن موضوع جزو قواعد فقه خواهد بود. به عنوان مثال “لاتنقض یقین بالشک” موضوعی است که در زیر مجموعه آن مسائل متعددی جای می گیرد بنابر این از موارد قواعد فقهی خواهد بود. در فقه صد ها قواعد فقهی وجود دارد و لذا قواعد فقهی از فقه جدا نیست. در فقه گاهی خورد بحث می شود و گاهی کلان. آنچه باید مورد تأمل قرار گیرد این است که اصول فقه چه تفاوتی با فلسفه فقه دارد. جلسه گذشته در کلمات جستجو کردیم و روشن شد که در مساله واقعا اختلاف وجود دارد. بعضی معتقدند که فلسفه فقه أعم از اصول فقه است؛ ازر نظر این گروه اگر ما فلسفه ی فقه را مطرح کنیم آن را رشد دهیم وحدود وصغورش را مورد بررسی قرار دهیم خواهیم دید که فلسفه فقه شامل اصول فقه نیز خواهد بود. شاید نظر این گروه این باشد که از این پس فلسفه ی فقه را به کار ببریم که در دل آن اصول فقه قرار دارد. اندیشه دوم در مقابل نظرگروه اول معتقد است، فلسفه ی فقه بخشی از اصول فقه است. بنابراین اگر مسائلی به اصول فقه اضافه شود دیگر نیازی به یک گرایشی دانشی به نام فلسفه ی فقه نخواهیم داشت. البته در این میان نظرات دیگری هم وجود دارد که در مقاله ای که در باره فلسفه فقه نگاشته ایم قابل ملاحظه است. اگر ما بخواهیم بحثی راجع به تفاوت، نقاط اشتراک و افتراق فلسفه فقه واصول فقه داشته باشیم باید به دو نکته توجه داشته باشیم : نکته اول: در مورد تفاوت فلسفه فقه با اصول فقه باید گفت فلسفه ی فقه یک دانش تعریف شده منضبط و مشخص نیست. وقتی ما از فرق دو چیز سوال می کنیم باید هر دوطرف مشخص باشند در غیر این صورت ممکن است دو طرف مشترک لفظی یا مبهم باشند که در این صورت نمی توان تفاوت میان آندو را مشخص نمود . در مورد فلسفه ی فقه با اصول فقه دیدیم که بعضی فلسفه فقه را یک دانش صرفاً توصیفی، ناظر به گذشته و تحلیل گر که نظریه پردازی در آن وجود ندارد معنا کردند. این عده قائل هستند که همه ی فلسفه های مضاف به همین صورت است و این فلسفه ها هستی شناسانه هستند نه نظریه پردازانه، توصیه ندارند، وضع حال را توصیف می کنند وگزارش می دهد. نگاه دیگر این بود که فلسفه فقه هم نظریه پردازی دارد و هم توصیه و انگونه نیست که تنها مضاف الیه خود را توصیف کند. مانند اصول فقه که برخوردار از نظریه پردازی است. اصول فقه گزارش تعریف فقه، اقسام فقه و روش های فقه نیست بلکه به دنبال این است که مثلا صیغه امر ظهور در وجوب و صیغه نهی ظهور در حرمت دارد یا خیر و دائما در حال نظریه پردازی است. بنابراین در ابتدا باید موضع خود در فلسفه فقه را دقیقاً مشخص کنیم. در مرحله باید دید کدام اصول فقه مورد نظر است. آیا مراد اصول فقه موجود است یا اصول فقهی که باید باشد. و مشخص است که ایندو با یکدیگر تفاوت دارد. اصول فقه موجود دانشی بسیار قوی و محکم است چراکه: – عمده بنیان گذاران آن، فقیه بوده اند – مستدل بوده اند است – در دامن فقه بوجود – یک دانش بومی اسلامی است. علومی مانند منطق، عرفان، فلسفه حکمت دانشهایی بومی نیستند بلکه از خارج از اسلام وارد شده و بومی شده اند. علومی مانند ادبیات، نحو، صرف اگرچه در محیط اسلام بوجود آمده اند لکن در محیط اسلام بما هو مسلم به وجود نیامده اند به همین جهت است که ما عالم نحوی یهودی و مسیحی داریم یا ممکن است عالم صرفی بودیسم یا … نیز داشته باشیم. اما اصول فقه یک دانش بومی اسلامی بوجود آمده در محیط اسلام است که مسلمانان عهده دار آن بوده اند. چون در طول تاریخ به این دانش علاقه زیادی نشان داده شده است روی آن بسیارکار شده است ولی در عین حال می توان گفت اصول فقه میتواند بهتر از این باشد. بر این اساس می بینیم که اصول فقه ما از نظر مسئله نه از نظر حجم فقیر است. عمدتاً دفتر اول آن که عبارت است وظیفه فهمنده نص نوشته شده است. اگر کسی از ابتدا تا انتهای کفایه را مورد نظر قرار دهد خواهد دید روح حاکم بران این است که فهمنده نص مثلا باید بفهمد صیغه ی امر ظهور در وجود دارد یا خیر و این مساله معرکه آراء است. لکن ما دفتر دومی را از اصول فقه انتظار داریم که باید نوشته شود. به عنوان مثال چند مسئله را بیان می کنم که درواقع برخی از مسائل فلسفه فقه ما در آینده نیز هست : – به یک سوال در اصول فقه باید رسیدگی شود که حضرات معصومین علیهم صلوات الله که مانند پیامبر مبینان نصوص شرع یا مبینان شریعت هستند تا چه حد حنجارها و عرف زمان خود را مراعات می کرده اند؟ به عنوان مثال هنگامی که امام صادق علیه السلام مطلبی را بیان می کنند چقدر روییه های هنجار زمان خود را رعایت می نمودند؟ اگر در پاسخ بگوییم کلمات حضرات معصومین علیهم السلام از هنجارهای زمان خود تبعیت می نموده اند، دیگر نمی توان از نصوص متاثر از زمان، قانون کلی استخراج کرد. به عنوان مثال روایاتی داریم در خصوص استفاده از دهن متنجس برای استصباح تحت السماء. مقدس اردبیلی می گوید: این از باب مثال است و الّا می شود از روغن نجس استفاده های دیگری کرد. مثلا می توان به وسیله تحولات شیمیایی چیزهای دیگری مانند رنگ ساختمان، دارو و … ساخت. می گویند از ماده نفت چند هزار ماده تولید می شود . مقدس اردبیلی می گوید: امام فرموده اند استحباب تحت السماء چون در آن زمان این کار رایج بود و کسی هنر اینکه از روغن را وردارد چیزهای مختلفی تولید کند را نداشت. بنابراین دهن متنجس را بدون اشکال می توان برای استفاده های اینچنین فروخت می گوید. اگر کسی در پاسخ گفت: امام می توانستند به جای لفظ “لیستصبح بها تحت السماء” بگوید “لینتفع بها” در این صورت “لینتفع” زمان امام، انتفاع باستصباح بود و”لینتفع” امروز انتفاع به چیزهای دیگر است. این مسأله باید در همین جا روشن شود که حضرات معصومین علیهم السلام هنجارهای زمان خود را در فرمایشات خود مد نظر داشته اند یا خیر که هر دو صورت آن اثراتی خواهد داشت. همین موضوع یکی از اختلاف های مهم امروز ما با بعضی از روشن فکر ها است. این افراد می گویند: اگر قرآن قصاص را مطرح کرده به این خاطر است که درآن زمان قصاص اثر مطلوبی داشته است “لکم فی القصاص حیات” یعنی در آن زمان هنجار بوده است ولی الان دیگر پیامبر می خواست نمی گوید: “ولکم فی القساس حیات” بلکه می گفت: “ولکم فی الحبس الابد حیات” وآن هم بعد از چند سال با عفو مواجه می شود. همینطور بحث عاقله یا تفاوت ارث بین زن و مرد را به همین صورت مطرح می کنند که این احکام متأثر از هنجار های زمان خود بوده اند و الان پاسخگو نیستند. اگر ما بخواهیم به این صورت با نصوص شرعی خودکنیم آنها را منحصر در زمان و مکان خاص و هنجارهای خاص می کنیم و دیگر نخواهیم توانست از آن ها استفاده کنیم؛ ولی اعیان و بزرگان ما مانند مقدس اردبیلی ها و صاحب جواهر ودیگران نظری در مقابل این نظر را دارند. البته فقه ما در این زمینه موضع مشخصی ندارد بعضی مواقع ها روشن فکری بعضی از علماء باعث می شود نظراتی شبیه همین روشنفکرها بزنند. بنابراین به این سوال می رسیم که آیا ما می توانیم از نصوص خود به قاعده کلان برسیم ؟ به عنوان مثال فرض کنید سه یا چهار نص در مورد خاصی از حضرات معصومین علیهم السلام به دست ما رسیده.آیا ما می توانیم از این نصوص قانون کلی استخراج کنیم یا نمی توانیم؟آیا فقط باید به همان چند نص خاص اکتفا کرد؟ این بحث که مبینان شریعت چه مسئولیت و تعهدی دارند ربطی به فهمنده نص ندارد بلکه تعهد مبینان شریعت را مشخص می کند. – بحث دیگر اینکه ائمه ما که بزرگان و مبینان هستند در بیانات خود چقدر به قرائن حالیه و مقالیه اعتماد می کردند؟ به عنوان مثال اگر یک راوی اهل مدینه بود و یک راوی اهل عراق. آیا ممکن است امام علیه السلام به صرف اینکه راوی اهل عراق است بوده است بر اساس اصطلاح عراق صحبت کند؟ یعنی امام علیه السلام به قرینه اینکه راوی و سائل چه کسی است اعتماد می کردند؟ اصلاً امامان معصوم علیهم السلام چنین برنامه ای داشته اند؟ در بحث “ماءکر” مقدار کر وقتی متفاوت می شود می گویند: امام علیه السلام گاهی با اصطلاح عراق و گاهی با اصطلاح مدینه صحبت کرده است. سوال این جا است که ما چقدر می توانیم به این مدل سخن گفتن معصومین علیهم السلام در نصوص اعتماد و از آن استفاده کنیم؟ – مثال دیگر: در مورد عام و خاص اگر یک عام داشته باشیم و یک خاص آن عام را تخصیص می زنیم. چقدر می توان از این موضوع دفاع نمود؟ مثلا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عامی را بیان می کنند و زمان امام عسگری نص خاص آن عام وارد می شود. گفته می شود آن عام و این خاص و عام را بوسیله این خاص تخصیص می زنند. گاهی اوقات هم عام زمان امام عسکری را با عام نبوی تخصیص می زنند. سوال اینجا است که چقدر می توانیم از این تخصیص ها دفاع کنیم؟ این چقدر با مسئولیت امام که بیان شریعت را به عهده دارند سازگار است؟ این موارد و سبیه به این موارد باید در دفتر دوم اصول فقه مورد بحث و بررسی قرار گیرد. بنابراین به سوال اولیه خود بازمی گردیم که تفاوت فلسفه فقه با اصول فقه چیست؟ کدام فلسفه فقه و کدام اصول فقه مورد نظر است؟ آیا مراد اصول فقهی است که فقط دفتر اول آن نگاشته شده است ؟ اگر اینچنین باشد ممکن است بگوییم اصول فقه با با فلسفه فقه تفاوتی ندارد. اما اگر مراد از اصول فقه اصول فقهی است که در دفتر دوم اصول باید نوشته شود در این صورت فلسفه فقه با فلسفه اصول متفاوت است. در اصول فقه در مورد بحث تقیه مباحثی بیان شده است. سوال این جا است که امام صادق علیه السلام از چه کسی تقیه می کردند؟ یکی از اساتید می فرمود که این تقیه از نظر شافعی است ولی شافعی دوسال بعد از امام صادق علیه السلام متولد شده است. امام صادق سال ۱۴۸ به شهادت رسیدند و شافعی سال ۱۵۰ متولد شد. ابو حنیفه سال ۱۷۰ متولد شد و فقهش پس از مرگش مطرح شد. خلاصه اینکه فضاهایی این چنینی ترسیم شده است و باید به دقت بررسی شود و پس از آن تفاوت فلسفه فقه و اصول فقه را مورد بررسی قرار دهیم.