جلسه اول – ۲۲/۰۷/۱۳۸۹
بسم الله الرحمن الرحیم
«حلقه مفقوده ای بین دوره سطح و دوره خارج»
بحث پیرامون فسلفه فقه است ـ راجع به ضرورت این بحث علی الاجمال اشاره می کنم که ما وقتی که اصول فقه می خوانیم، رجال را می بینیم، درایه را وارد می شویم، منطق و ادبیات را پشت سر می گذاریم و برای استنباط -و به وصف اینکه مجتهدیم- می‌خواهیم استنباط کنیم با یک حلقه‌های مفقوده ای مواجه می شویم؛ نگاه می کنیم به گذشته تحصیلی خودمان می بینیم این حلقه های مفقوده را در جائی بحث نکرده ایم ؛ نه در اصول نه در منطق و نه در رجال نه در علوم الحدیث به طریق اولی نه در ادبیات ، معانی بیان ، صرف و نحو و . . . این حلقه های مفقوده حلقه هایی هستند که فقدان آنها در روند استنباط چالشهای مهمی ایجاد می کند.
چند مثال:
- مثلا در فرایند استنباط ممکن است این سوال پیش بیاید که شارع مقدس وقتی فلان مطلب را بیان کرده به وصف اینکه شارع بوده ، بیان کرده یا به وصف اینکه یکی از مردم بوده؟ ـ می دانید پاسخ این پرسش تأثیر زیادی در نتیجه استنباط دارد ـ اگر به وصف شارع بودن گفته باشد این گزاره یک معنای فرازمانی، فرامکانی ، جهانی و جاودانی می یابد ، و باید وارد صحن استنباط شود، ولی اگر به وصف اینکه یکی از مردم است این حرف را زده، این کلام دیگر جایگاه شرعی پیدا نمی‌کند ، و قهراً در صحن استنباط هم نباید بیاید.
- پس از این پرسش یک مساله مهم دیگری وجود دارد که اسم آن را می گذاریم «گستره شریعت»، در کتابهای اصول بحثی از گستره شریعت نداریم در کتابهای فقه هم نداریم در رجال و درایه الحدیث و علوم قرآن و منطق هم که به طریق اولی نداریم اینجا ما با این مساله که فرض این است که روند استنباط را با چالش مواجه کرده است روبرو شدیم در هیچ جا هم بحث نشده و صد پرسش دیگر.
با تعریفی که ما از دانشی به نام فلسفه فقه ارائه خواهیم کرد از نظر طبقه‌بندی علوم این حلقه های مفقوده در این دانش می گنجند.[۱]
چیستی‌شناسی فلسفه‌ی مضاف و اقسام آن
اولین بحثی که داریم چیستی‌شناسی فلسفه‌های مضاف، اقسام فلسفه های مضاف و فرق فلسفه های مضاف با فلسفه ی مطلق است، البته خودش سه بحث است.
بحث نخست: تفاوت فلسفه مضاف با فلسفه مطلق
فرق فلسفه‌ی مضاف با فلسفه‌ی مطلق چیست؟ ما یک فلسفه‌ی اولی داریم که ما اسم آن را فلسفه مطلق می‌گذاریم خود فلاسفه به آن می گفتند فلسفه اولی، مرحوم ملاصدرا در اسفار فلسفه را فلسفه ی اولی نامیده است . گاهی هم به آن می گویند فلسفه اعلی که همان فلسفه‌ی معروف است که مخالفان جدی و موافقان جدی دارد .
فلسفه ی مطلق دانشی است که از موجود بما هو موجود بحث می کند ؛ ملا صدرا در تعریفش می گوید : «باحثه عن اصول الموجود بما هو موجود و اقسامه الاولیه» این فلسفه است. در متون فلسفی -مثل اسفار و شرح منظومه ی ملا هادی و بدایه الحکمه و نهایه الحکمه ی جناب علامه طباطبایی (ره) – از چه چیزی بحث می شود؟ از اول تا آخر بحث وجود و ماهیت و اصاله الوجود مطرح می شود ، وجود مشکک است یا متواطی ، وجود واجب و ممکن و ممتنع ، وجود خارجی وجود ذهنی بعد در بخش الاهیات هم که از ذات مقدس الهی صحبت شده به عنوان وجود مطلق و وجود بی تعین بحث شده بنابر این اگر دقت کنید تمام این بحث ها ، حول وجود است منتهی نه وجود متعین و خاصی مثل وجود انسان بلکه از وجود مطلق (محض الوجود) که همان وجود بی ماهیت است بحث می کند. البته از اقسام اولیه‌ی وجود (به قول صدرا اقسام اولیه) هم بحث می کند اقسامی مانند ممکن واجب ممتنع ، و الا می دانید که وجود اقسام زیادی دارد موجود یا انسان است یا حیوان است یا شمس است یا فلک است . . . به قول صدرا فلسفه از وجود موجود بما هو موجود و اقسامی که به وجود بدون تعین مربوط است بحث میکند چون اگر وجود همراه با تعین باشد دیگر می رود و در سایر علوم –مثل ریاضی ، طبیعیات ، زیست فیزیک ، شیمی و . . . – بحث می شود.[۲] به عبارت دیگر اگر تعین پیدا کند می شود مخصوص علوم ، ریاضی از چه چیزی بحث می کند از یک موجود متعین «کمّ» « عدد » زیست‌شناسی از حیات موجود حی. در مقابل فلسفه ی مطلق ، فلسفه‌های مضاف را داریم ، مانند فلسفه ی فقه ، فلسفه ی حقوق ، فلسفه ی اخلاق ، فلسفه ی زبان ، فلسفه ی ذهن ، فلسفه ی دین.
بحث دوم: چیستی فلسفه های مضاف
فلسفه های مضاف هم مثل فلسفه ی مطلق یک دانش هستند یک شیئ خارجی مثل سنگ و . . . نیستند مثل خود فلسفه ی مطلق مثل اصول فقه ، نحو یک دانش هستند.
فلسفه ی مضاف دانشی است که پیرامون مضاف‌الیه خودش هم بحث روشمند می کند هم تحلیل می کند هم توصیف می کند هم تعریف می کند و … ؛ مثلاً در فلسفه ی حقوق ، فیلسوف حقوق ، حقوق را با روش عقلی تحلیل می کند یعنی اولا حقوق را تعریف می کند ثانیا منابعش را پیدا می کند ثالثا گستره اش را بررسی میکند رابعاً مسائل آن را گونه‌شناسی و دسته‌بندی می کند، بنا بر این فیلسوف حقوق بیرون از حقوق می ایستد و وارد خود حقوق نمی‌شود حتی گاهی وقتها هیچ دفاعی از حقوق نمی کند ولی حقوق را تحلیل می کند فلسفه ی مضاف را اینگونه تعریف می کنیم : دانشی است که با روش عقلانی یا تاریخی به صورت فرانگرانه به تحلیل یا توصیف مضاف‌الیه خود می‌پردازد.
مثلاً امروزه در دنیا گرایشی داریم به نام فلسفه ی دین که یکی از فلسفه های مضاف است. فلسفه ی دین یک رشته است این دانش دین را دنبال می کند یعنی اولا باروش عقلی یا تاریخی بحث می کند که این دین چه آثاری داشته و چه آثاری می تواند داشته باشد و عموماً فیلسوف یک علم وقتی که عقلی بحث می کند تحلیل می کند و وقتی که تاریخی بحث می کند توصیف می کند. در تاریخ از هست ها گفته می شود ولی وقتی عقلانی بررسی می کند تحلیل می کند فیلسوف دین از بیرون دین ، دین را تحلیل می کند لذا نگاه او می شود یک نگاه فرانگرانه. جالب است که بدانید حتی ممکن است فیلسوف دین یک ملحد محض یا یک ماتریالیست باشد.
در فلسفه‌ی فقه همین پروژه پیدا می شود یعنی یک فیلسوف فقه هم بیرون از فقه می ایستد و فقه را – با همان مسائلی که گفتیم که یک نمونه ی آن هم گستره ی شریعت است- تحلیل می کند. فیلسوف فقه کار مجتهد را نمی کند یعنی عهده دار استنباط نیست و نتیجه ی کارش هم این نیست که مثلا نماز واجب است یا مستحب است. بلکه فیلسوف فقه مثلا به این نتیجه می رسد که فقها در چه حوزه هایی وارد شده اند و در چه حوزه های دیگری باید وارد می‌شدند.
البته بعضی می گویند که فلسفه های مضاف نباید توصیه داشته باشند باید تحلیل داشته باشند بعضی ها هم می گویند می تواند توصیه داشته باشد می تواند راهکار داشته باشد هم تحلیل، هم توصیف و هم توصیه.
فلسفه‌ی مضاف از موجود خاص ـ یعنی همان مضاف‌الیه بحث می کند، یعنی بر خلاف فلسفه‌ی مطلق از یک موجود تعین یافته بحث میکند.
بحث سوم: اقسام فلسفه ی مضاف
فلسفه‌های مضاف به تعداد مضاف‌الیه‌ها می توانند تکثر بیابند مثل فلسفه‌ی زبان، فلسفه ی ذهن ، فلسفه‌ی دین ، فلسفه‌ی اخلاق ، فلسفه‌ی فقه ، فلسفه‌ی اصول و … .
فلسفه ی مضاف دو قسم است:
فلسفه ی مضاف به دانش : یک قسم فلسفه ی مضاف به دانش داریم یعنی مضاف‌الیهِ ما خودش یک دانش است آن هم یک دانش نظام‌مند با سیستم به اصطلاح نظام وار که فلسفه به آن اضافه می شود.
فلسفه ی مضاف به غیر دانش: فلسفه‌ی مضاف به غیر علم؛ غیر علم هر چیزی که می‌خواهد باشد مثلا در “فلسفه‌ی دین” ، دین یک دانش است یا یک پدیده است؟ بنا بر این فلسفه ی دین می شود یک فلسفه ی مضاف به غیر علم ، فلسفه ی زبان فلسفه‌ی یک دانش نیست ، اما فلسفه ی حقوق فلسفه ی اصول فقه ، اینها فلسفه های مضاف به دانش هستند .
فلسفه هایی که مضاف به دانش هستند دانش درجه دو محسوب می شوند چون ابتدا یک دانش فرض کردیم و فلسفه‌ی آن دانش یک دانش دومی است که ناظر به آن است و درباره آن بحث می کند؛ مثلاً فقه را یک دانش فرض کنید که فلسفه ی فقه -که خودش هم دانش است- دانشی که ناظر به این دانش است پس دانش درجه دو است اما دانشی که ناظر به دانش دیگری نباشد یک دانش درجه ی یک شمرده می‌شود بنا بر این فلسفه هایی که مضاف به “غیر دانش” هستند خودشان دانش درجه‌ی یک حساب می شوند.
پس چیستی فلسفه ی مضاف معلوم شد ، دانشی است عقلانی ، تاریخی ، تحلیلی ، توصیفی ، فرانگرانه ، که یا مضاف به یک پدیده است یا مضاف به یک دانش است. فرقش هم با فلسفه ی مطلق معلوم شد هذا تمام الکلام راجع به سوال اول که حاوی سه مطلب بود .
چیستی فلسفه ی فقه را گفتیم یعنی فلسفه‌ی فلسفه‌ی فقه را گفتیم ان شاءالله در جلسات آینده ضرورتش را و مسائلش را می گوئیم و نسبت این دانش را با دانش اصول فقه و دانش فقه بررسی می‌کنیم.
برای هفته آینده چند سوال مطرح می کنم رویش کار کنید :
- مسائل فلسفه ی مضاف را در بیاورید ببینید چه حلقه های مفقوده ای بین اطلاعات علمی ما و فرایند استنباط وجود دارد؟
- مطلب دیگر مناسبت دانش فلسفه ی فقه با دانش اصول فقه است؛ این دو یکی هستند؟ متباین هستند؟ یا عام و خاص مطلق هستند؟ اگر عام و خاص هستندکدام عام است؟
([۱] البته اگر کسی بگوید من اصول فقه را توسعه می دهم و اینها را در آنجا جا می د هم اشکال ندارد ما بعدا خواهیم گفت که مخالف نیستیم ولی ممکنه کسی بگوید ما به اصول فقه موجود دست نمی زنیم ـ اینها را در دانش دیگری مثل فلسفه ی فقه به بحث می گذاریم.
[۲] ) صدرا می گوید : فلسفه ی مطلق باحثه عن اصول الموجود بما هو موجود و عن اقسامه الاولیه ای التی یمکن ان یعرض للموجود من غیر ان یصیر ریاضیا او طبیعیا او فیزیکیا او شیمیایا او هندسیا
ا